|| అశ్వమేధః ||
అథ సంవత్సరే పూర్ణే తస్మిన్ప్రాప్తే తురంగమే |
సరయ్వాశ్చోత్తరే తీరే రాజ్ఞో యజ్ఞోఽభ్యవర్తత || ౧ ||
ఋశ్యశృంగం పురస్కృత్య కర్మ చక్రుర్ద్విజర్షభాః |
అశ్వమేధే మహాయజ్ఞే రాజ్ఞోఽస్య సుమహాత్మనః || ౨ ||
కర్మ కుర్వంతి విధివద్యాజకా వేదపారగాః |
యథావిధి యథాన్యాయం పరిక్రామంతి శాస్త్రతః || ౩ ||
ప్రవర్గ్యం శాస్త్రతః కృత్వా తథైవోపసదం ద్విజాః |
చక్రుశ్చ విధివత్సర్వమధికం కర్మ శాస్త్రతః || ౪ ||
అభిపూజ్య తదా హృష్టాః సర్వే చక్రుర్యథావిధి |
ప్రాతఃసవనపూర్వాణి కర్మాణి మునిపుంగవాః || ౫ ||
ఐంద్రశ్చ విధివద్దత్తో రాజా చాభిష్టుతోఽనఘః |
మాధ్యందినం చ సవనం ప్రావర్తత యథాక్రమమ్ || ౬ ||
తృతీయసవనం చైవ రాజ్ఞోఽస్య సుమహాత్మనః |
చక్రుస్తే శాస్త్రతో దృష్ట్వా తథా బ్రాహ్మణపుంగవాః || ౭ ||
[* అధికపాఠః –
ఆహ్వయాన్ చక్రిరే తత్ర శక్రాదీన్విబుధోత్తమాన్ |
ఋశ్యశృంగాదయో మంత్రైః శిక్షాక్షరసమన్వితైః |
గీతిభిర్మధురైః స్నిగ్ధైర్మంత్రాహ్వానైర్యథార్హతః |
హోతారో దదురావాహ్య హవిర్భాగాన్ దివౌకసామ్ |
*]
న చాహుతమభూత్తత్ర స్ఖలితం వాపి కించన |
దృశ్యతే బ్రహ్మవత్సర్వం క్షేమయుక్తం హి చక్రిరే || ౮ ||
న తేష్వహఃసు శ్రాంతో వా క్షుధితో వాఽపి దృశ్యతే |
నావిద్వాన్బ్రాహ్మణస్తత్ర నాశతానుచరస్తథా || ౯ ||
బ్రాహ్మణా భుంజతే నిత్యం నాథవంతశ్చ భుంజతే |
తాపసా భుంజతే చాపి శ్రమణా భుంజతే తథా || ౧౦ ||
వృద్ధాశ్చ వ్యాధితాశ్చైవ స్త్రియో బాలాస్తథైవ చ |
అనిశం భుంజమానానాం న తృప్తిరుపలభ్యతే || ౧౧ ||
దీయతాం దీయతామన్నం వాసాంసి వివిధాని చ |
ఇతి సంచోదితాస్తత్ర తథా చక్రురనేకశః || ౧౨ ||
అన్నకూటాశ్చ బహవో దృశ్యంతే పర్వతోపమాః |
దివసే దివసే తత్ర సిద్ధస్య విధివత్తదా || ౧౩ ||
నానాదేశాదనుప్రాప్తాః పురుషాః స్త్రీగణాస్తథా |
అన్నపానైః సువిహితాస్తస్మిన్యజ్ఞే మహాత్మనః || ౧౪ ||
అన్నం హి విధివత్స్వాదు ప్రశంసంతి ద్విజర్షభాః |
అహో తృప్తాః స్మ భద్రం త ఇతి శుశ్రావ రాఘవః || ౧౫ ||
స్వలంకృతాశ్చ పురుషా బ్రాహ్మణాన్పర్యవేషయన్ |
ఉపాసతే చ తానన్యే సుమృష్టమణికుండలాః || ౧౬ ||
కర్మాంతరే తదా విప్రా హేతువాదాన్బహూనపి |
ప్రాహుః స్మ వాగ్మినో ధీరాః పరస్పర జిగీషయా || ౧౭ ||
దివసే దివసే తత్ర సంస్తరే కుశలా ద్విజాః |
సర్వకర్మాణి చక్రుస్తే యథాశాస్త్రం ప్రచోదితాః || ౧౮ ||
నాషడంగవిదత్రాసీన్నావ్రతో నాబహుశ్రుతః |
సదస్యస్తస్య వై రాజ్ఞో నావాదకుశలా ద్విజాః || ౧౯ ||
ప్రాప్తే యూపోచ్ఛ్రయే తస్మిన్షడ్బైల్వాః ఖాదిరాస్తథా |
తావంతో బిల్వసహితాః పర్ణినశ్చ తథాఽపరే || ౨౦ ||
శ్లేష్మాతకమయస్త్వోకో దేవదారుమయస్తథా |
ద్వావేవ విహితౌ తత్ర బాహువ్యస్తపరిగ్రహౌ || ౨౧ ||
కారితాః సర్వ ఏవైతే శాస్త్రజ్ఞైర్యజ్ఞకోవిదైః |
శోభార్థం తస్య యజ్ఞస్య కాంచనాలంకృతాఽభవన్ || ౨౨ ||
ఏకవింశతియూపాస్తే ఏకవింశత్యరత్నయః |
వాసోభిరేకవింశద్భిరేకైకం సమలంకృతాః || ౨౩ ||
విన్యస్తా విధివత్సర్వే శిల్పిభిః సుకృతా దృఢాః |
అష్టాశ్రయః సర్వ ఏవ శ్లక్ష్ణరూపసమన్వితాః || ౨౪ ||
ఆచ్ఛాదితాస్తే వాసోభిః పుష్పైర్గంధైశ్చ భూషితాః |
సప్తర్షయో దీప్తిమంతో విరాజంతే యథా దివి || ౨౫ ||
ఇష్టకాశ్చ యథాన్యాయం కారితాశ్చ ప్రమాణతః |
చితోఽగ్నిర్బ్రాహ్మణైస్తత్ర కుశలైః శుల్బకర్మణి || ౨౬ ||
స చిత్యో రాజసింహస్య సంచితః కుశలైర్ద్విజైః |
గరుడో రుక్మపక్షో వై త్రిగుణోఽష్టాదశాత్మకః || ౨౭ ||
నియుక్తాస్తత్ర పశవస్తత్తదుద్దిశ్య దైవతమ్ |
ఉరగాః పక్షిణశ్చైవ యథాశాస్త్రం ప్రచోదితాః || ౨౮ ||
శామిత్రే తు హయస్తత్ర తథా జలచరాశ్చ యే |
ఋత్విగ్భిః సర్వమేవైతన్నియుక్తం శాస్త్రతస్తదా || ౨౯ ||
పశూనాం త్రిశతం తత్ర యూపేషు నియతం తథా |
అశ్వరత్నోత్తమం తస్య రాజ్ఞో దశరథస్య హ || ౩౦ ||
కౌసల్యా తం హయం తత్ర పరిచర్య సమంతతః |
కృపాణైర్విశశాసైనం త్రిభిః పరమయా ముదా || ౩౧ ||
పతత్రిణా తదా సార్ధం సుస్థితేన చ చేతసా |
అవసద్రజనీమేకాం కౌసల్యా ధర్మకామ్యయా || ౩౨ ||
హోతాఽధ్వర్యుస్తథోద్గాతా హస్తేన సమయోజయన్ |
మహిష్యా పరివృత్యా చ వావాతాం చ తథాఽపరమ్ || ౩౩ ||
పతత్రిణస్తస్య వపాముద్ధృత్య నియతేంద్రియః |
ఋత్విక్పరమసంపన్నః శ్రపయామాస శాస్త్రతః || ౩౪ ||
ధూమగంధం వపాయాస్తు జిఘ్రతి స్మ నరాధిపః |
యథాకాలం యథాన్యాయం నిర్ణుదన్పాపమాత్మనః || ౩౫ ||
హయస్య యాని చాంగాని తాని సర్వాణి బ్రాహ్మణాః |
అగ్నౌ ప్రాస్యంతి విధివత్సమంత్రాః షోడశర్త్విజః || ౩౬ ||
ప్లక్షశాఖాసు యజ్ఞానామన్యేషాం క్రియతే హవిః |
అశ్వమేధస్య చౌకస్య వైతసో భాగ ఇష్యతే || ౩౭ || [యజ్ఞస్య]
త్ర్యహోఽశ్వమేధః సంఖ్యాతః కల్పసూత్రేణ బ్రాహ్మణైః |
చతుష్టోమమహస్తస్య ప్రథమం పరికల్పితమ్ || ౩౮ ||
ఉక్థ్యం ద్వితీయం సంఖ్యాతమతిరాత్రం తథోత్తరమ్ |
కారితాస్తత్ర బహవో విహితాః శాస్త్రదర్శనాత్ || ౩౯ ||
జ్యోతిష్టోమాయుషీ చైవమతిరాత్రౌ చ నిర్మితౌ |
అభిజిద్విశ్వజిచ్చైవమప్తోర్యామో మహాక్రతుః || ౪౦ ||
ప్రాచీం హోత్రే దదౌ రాజా దిశం స్వకులవర్ధనః |
అధ్వర్యవే ప్రతీచీం తు బ్రహ్మణే దక్షిణాం దిశమ్ || ౪౧ ||
ఉద్గాత్రే చ తథోదీచీం దక్షిణైషా వినిర్మితా |
అశ్వమేధే మహాయజ్ఞే స్వయంభూవిహితే పురా || ౪౨ ||
క్రతుం సమాప్య తు తదా న్యాయతః పురుషర్షభః |
ఋత్విగ్భ్యో హి దదౌ రాజా ధరాం తాం కులవర్ధనః || ౪౩ ||
ఋత్విజస్త్వబ్రువన్సర్వే రాజానం గతకల్మషమ్ |
భవానేవ మహీం కృత్స్నామేకో రక్షితుమర్హతి || ౪౪ ||
న భూమ్యా కార్యమస్మాకం న హి శక్తాః స్మ పాలనే |
రతాః స్వాధ్యాయకరణే వయం నిత్యం హి భూమిప || ౪౫ ||
నిష్క్రయం కించిదేవేహ ప్రయచ్ఛతు భవానితి |
మణిరత్నం సువర్ణం వా గావో యద్వా సముద్యతమ్ || ౪౬ ||
తత్ప్రయచ్ఛ నరశ్రేష్ఠ ధరణ్యా న ప్రయోజనమ్ |
ఏవముక్తో నరపతిర్బ్రాహ్మణైర్వేదపారగైః || ౪౭ ||
గవాం శతసహస్రాణి దశ తేభ్యో దదౌ నృపః |
దశకోటీః సువర్ణస్య రజతస్య చతుర్గుణమ్ || ౪౮ ||
ఋత్విజస్తు తతః సర్వే ప్రదదుః సహితా వసు |
ఋశ్యశృంగాయ మునయే వసిష్ఠాయ చ ధీమతే || ౪౯ ||
తతస్తే న్యాయతః కృత్వా ప్రవిభాగం ద్విజోత్తమాః |
సుప్రీతమనసః సర్వే ప్రత్యూచుర్ముదితా భృశమ్ || ౫౦ ||
తతః ప్రసర్పకేభ్యస్తు హిరణ్యం సుసమాహితః |
జాంబూనదం కోటిశతం బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ తదా || ౫౧ || [సంఖ్యం]
దరిద్రాయ ద్విజాయాథ హస్తాభరణముత్తమమ్ |
కస్మైచిద్యాచమానాయ దదౌ రాఘవనందనః || ౫౨ ||
తతః ప్రీతేషు నృపతిర్ద్విజేషు ద్విజవత్సలః |
ప్రణామమకరోత్తేషాం హర్షపర్యాకులేక్షణః || ౫౩ ||
తస్యాశిషోఽథ వివిధా బ్రాహ్మణైః సముదీరితాః | [సముదాహృతాః]
ఉదారస్య నృవీరస్య ధరణ్యాం ప్రణతస్య చ || ౫౪ ||
తతః ప్రీతమనా రాజా ప్రాప్య యజ్ఞమనుత్తమమ్ |
పాపాపహం స్వర్నయనం దుష్కరం పార్థివర్షభైః || ౫౫ ||
తతోఽబ్రవీదృశ్యశృంగం రాజా దశరథస్తదా |
కులస్య వర్ధనం త్వం తు కర్తుమర్హసి సువ్రత || ౫౬ ||
తథేతి చ స రాజానమువాచ ద్విజసత్తమః |
భవిష్యంతి సుతా రాజంశ్చత్వారస్తే కులోద్వహాః || ౫౭ ||
[* అధికశ్లోకః –
స తస్య వాక్యం మధురం నిశమ్య
ప్రణమ్య తస్మై ప్రయతో నృపేంద్రః |
జగామ హర్షం పరమం మహాత్మా
తమృశ్యశృంగం పునరప్యువాచ ||
*]
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయే ఆదికావ్యే బాలకాండే చతుర్దశః సర్గః || ౧౪ ||